Η ΚΟΙΝΟΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΕΥΡΩΠΑΙΚΗΣ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΩΣΗΣ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Καταρχάς, θα ήθελα να συγχαρώ το Πανεπιστήμιο Αιγαίου και τον καθηγητή κ. Παναγιώτη Γρηγορίου που ανέλαβε την πρωτοβουλία να διοργανώσει εδώ στην έδρα του πανεπιστημίου στη Μυτιλήνη μία Διεθνή Επιστημονική Συνάντηση με θέμα την «προοπτική ομοσπονδίωσης της Ευρώπης πενήντα χρόνια μετά την υπογραφή της Συνθήκης της Ρώμης».
Τέτοιου είδους πρωτοβουλίες είναι πραγματικά αξιέπαινες, καθώς εμπλουτίζουν και συνάμα μεταφέρουν στο νησί μας το διάλογο που διεξάγεται σήμερα στην Ευρώπη με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 50 χρόνων από την υπογραφή της Συνθήκης της Ρώμης και των εν εξελίξει διαβουλεύσεων για την άρση του αδιεξόδου που προήλθε από την απόρριψη του Ευρωπαϊκού Συντάγματος από τη Γαλλία και την Ολλανδία.
Ασφαλώς η σημαντική αυτή πρωτοβουλία του Πανεπιστημίου Αιγαίου δεν μας εκπλήσσει καθόλου δεδομένου ότι το Πανεπιστήμιο Αιγαίου έχει καταφέρει τα τελευταία χρόνια να καθιερωθεί ως ένα πρότυπο περιφερειακό πανεπιστήμιο στο χώρο της Μεσογείου.
Την προηγούμενη εβδομάδα βρισκόμουν πάλι εδώ στη Μυτιλήνη μαζί με μία οκταμελή αντιπροσωπεία της Επιτροπής Πολιτισμού και Παιδείας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και οφείλω να πω ότι οι συνάδελφοι μου που συμμετείχαν στην αντιπροσωπεία εξεπλάγησαν ευχάριστα ανακαλύπτοντας ότι εδώ στο νοτιοανατολικό άκρο της Ευρώπης λειτουργεί ένα πανεπιστήμιο με μεγάλο αριθμό τμημάτων σε καινοτόμα αντικείμενα, με πλήθος συνεργασιών με πανεπιστήμια άλλων χωρών στο πλαίσιο των ευρωπαϊκών προγραμμάτων Erasmus και Erasmus mundus, αλλά και ένα πολύ μεγάλο αναλογικά ποσοστό μεταπτυχιακών φοιτητών.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Ερχόμενος στο θέμα της σημερινής μας συζήτησης και πριν προχωρήσω στο ειδικό θέμα της δικής μου εισήγησης, θα ήθελα να μου επιτρέψετε να πω δύο λόγια αναφορικά με την συμπλήρωση των 50 χρόνων από την υπογραφή της Συνθήκης της Ρώμης.
Η δημιουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης υπήρξε το μείζον ιστορικό επίτευγμα της μεταπολεμικής πορείας της Ευρώπης καθώς διασφάλισε στους Ευρωπαίους πολίτες τα αγαθά της ειρήνης, της σταθερότητας, της δημοκρατίας και της ευημερίας. Συνέβαλε καθοριστικά στην ανάπτυξη των δημοκρατικών θεσμών, στην εμπέδωση του κοινωνικού κράτους, στη διασφάλιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, στη μείωση των περιφερειακών ανισοτήτων και στην αλληλεγγύη με τους λαούς του αναπτυσσόμενου κόσμου, ενώ ξεπεράστηκαν οριστικά οι συγκρούσεις και οι αιματοχυσίες καθιστώντας αδιανόητη την προοπτική ενός νέου πολέμου.
Η μεγάλη επιτυχία του ενοποιητικού εγχειρήματος αποτυπώνεται στο γεγονός ότι τα κράτη μέλη που το 1957 ήταν μόλις έξι, σήμερα φθάνουν τα είκοσι επτά, ενώ ο αριθμός των χωρών που αναμένουν στο κατώφλι της Ένωσης αυξάνεται συνεχώς. Επίσης, η Ευρωπαϊκή Ένωση αναδεικνύεται ως ένα ιδιαίτερα επιτυχημένο μοντέλο σε παγκόσμια κλίμακα καθώς αποτελεί πρότυπο περιφερειακής ολοκλήρωσης για έναν αυξανόμενο αριθμό κρατών.
ΚΥΡΙΟ ΜΕΡΟΣ
Ακούσαμε νωρίτερα τους Έλληνες και ξένους πανεπιστημιακούς οι οποίοι προέβησαν σε μία εμπεριστατωμένη αποτίμηση της πορείας της ευρωπαϊκής ομοσπονδίωσης.
Στόχος της δικής μου παρέμβασης είναι να καταθέσω την εμπειρία που έχω αποκομίσει κατά τα δυόμιση χρόνια που βρίσκομαι στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Με την ιδιότητα του πρόεδρου της Επιτροπής Πολιτισμού και Παιδείας, είχα την ευκαιρία να γνωρίσω από πολύ κοντά τις πολιτικές πρωτοβουλίες της ΕΕ στον τομέα του πολιτισμού και της παιδείας και να συμμετέχω στο μέτρο του δυνατού στη διαμόρφωσή τους. Στην παρέμβασή μου θα επιχειρήσω να αναλύσω κατά πόσο οι πρωτοβουλίες αυτές εντάσσονται στην ομοσπονδίωση της Ευρώπης.
***
Αν η Συνθήκη του Μάαστριχτ, στην οποία αναφέρθησαν και οι προηγούμενοι ομιλητές, αποτελεί ένα κομβικό σημείο για την μετάβαση από την οικονομική στην πολιτική ένωση και επιβεβαιώνει την ομοσπονδιακή τάση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, σηματοδοτεί επίσης την διεύρυνση των αρμοδιοτήτων της σε νέα πεδία που μέχρι τότε αποτελούσαν προνομιακό πεδίο των κρατών μελών.
Η Συνθήκη του Μάαστριχτ, με τα νέα άρθρα 149 και 151, έδωσε το νομικό έρεισμα για την ανάληψη δράσης από την Κοινότητα στον τομέα της εκπαίδευσης και του πολιτισμού, με στόχο τη συμπλήρωση της δράσης των κρατών μελών και την ενθάρρυνση της συνεργασίας μεταξύ τους.
Στην εισήγηση μου θα σταθώ σε ορισμένα παραδείγματα των νομοθετικών πρωτοβουλιών που έχει αναπτύξει η Ευρωπαϊκή Ένωση τα τελευταία χρόνια στον τομέα του πολιτισμού και της εκπαίδευσης. Μέσα από τα παραδείγματα αυτά πιστεύω ότι προκύπτει ότι η Ένωση αποκτά και σε αυτούς ακόμα τους τομείς, όπου η δράση της είναι συμπληρωματική προς εκείνη των κρατών μελών, ομοσπονδιακά χαρακτηριστικά.
Κατά το πρότυπο ομοσπονδιακών κρατών, όπως το Βέλγιο ή η Γερμανία όπου η πολιτική στον τομέα της εκπαίδευσης και του πολιτισμού ασκείται κατά κύριο στο επίπεδο των ομόσπονδων κρατιδίων ή γλωσσικών κοινοτήτων (Βέλγιο: Γαλλόφωνοι, Φλαμανδοί, Γερμανόφωνοι), έτσι και στην Ένωση η πολιτική στους τομείς αυτούς ασκείται κατεξοχήν στο επίπεδο των επιμέρους κρατών, ενώ παράλληλα υφίσταται στο επίπεδο της Κοινότητας μία πολιτική δράση η οποία, σεβόμενη τις επιμέρους πολιτικές των κρατών μελών, παρεμβαίνει με δικές τις πρωτοβουλίες προκειμένου να προσδώσει μία ευρωπαϊκή προστιθέμενη αξία.
Α) ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Θα ξεκινήσω πρώτα με τον πολιτισμό, ο οποίος όπως ήδη ανέφερα αποτελεί πρόσφατο πεδίο πολιτικής παρέμβασης για την ΕΕ. Με το άρθρο 151 της Συνθήκης, η ΕΕ απέκτησε την απαραίτητη νομική βάση προκειμένου να μπορεί να αναπτύσσει αυτόνομες πολιτικές πρωτοβουλίες συμβάλλοντας στην ανάπτυξη των πολιτισμών των κρατών μελών, σεβόμενη την εθνική και περιφερειακή πολυμορφία τους, και προβάλλοντας ταυτόχρονα την κοινή πολιτιστική κληρονομιά.
Η Επιτροπή Πολιτισμού και Παιδείας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου σε συνεργασία με το Συμβούλιο Υπουργών εξετάζει, τροποποιεί και εγκρίνει όλες τις νομοθετικές προτάσεις που υποβάλλει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στον τομέα του πολιτισμού.
Στο πλαίσιο αυτό θα προσπαθήσω να κάνω μια ανασκόπηση των κυριότερων αποφάσεων που ελήφθησαν κατά τα δυόμιση τελευταία χρόνια με τη συμβολή της Επιτροπής Πολιτισμού και Παιδείας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και να αναφερθώ στον τρόπο με τον οποίο οι αποφάσεις αυτές προσφέρουν μία προστιθέμενη αξία στις πολιτιστικές ενέργειες που πραγματοποιούνται από τα κράτη μέλη, παραπέμποντας σε ένα ομοσπονδιακό μοντέλο διακυβέρνησης και καταμερισμού των εξουσιών. Οι δράσεις αυτές, χωρίς να υποκαθιστούν τις εθνικές πολιτικές στον τομέα του πολιτισμού, προσφέρουν ένα πλαίσιο διασυνοριακής πολιτιστικής συνεργασίας.
(1) Πολιτιστικές πρωτεύουσες
Καταρχάς θα ξεκινήσω από την παλαιότερη πρωτοβουλία της ΕΕ στο πεδίο του πολιτισμού που δεν είναι άλλη από τις Πολιτιστικές Πρωτεύουσες. Ένας θεσμός που γεννήθηκε το 1985 χάρη στην πρωτοβουλία και επιμονή μιας μεγάλης Ελληνίδας, της αξέχαστης Μελίνας Μερκούρη.
Οι πολιτιστικές πρωτεύουσες παραμένουν σήμερα ο μεγαλύτερος και καλύτερα οργανωμένος πολιτιστικός θεσμός της Ευρώπης. Καμία άλλη από τις πολιτιστικές δράσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν έχει σήμερα την ίδια εμβέλεια και κυρίως την ίδια προβολή και μαζική συμμετοχή από την πλευρά των πολιτών.
Η εμπειρία έχει όμως δείξει ότι κάποιες συγκεκριμένες όψεις του καταξιωμένου θεσμού των πολιτιστικών πρωτευουσών έχουν ανάγκη περαιτέρω βελτιώσεων. Το κύριο ζητούμενο είναι η βελτίωση της μεθόδου επιλογής τους, η οποία μέχρι σήμερα γίνεται ως επί το πλείστον με πολιτικά κριτήρια, καθώς και η ενίσχυση της ευρωπαϊκής διάστασης των προγραμμάτων τους.
Σύμφωνα με τη νέα απόφαση για τις Πολιτιστικές Πρωτεύουσες, αναθεωρείται ο τρόπος επιλογής των πολιτιστικών πρωτευουσών. Τα κράτη μέλη στο εξής θα διοργανώνουν διαγωνισμό σε εθνικό επίπεδο μεταξύ των ενδιαφερόμενων πόλεων. Η ύπαρξη του διαγωνισμού αυτού θα δημιουργήσει άμιλλα μεταξύ των πόλεων και θα προσδώσει μεγαλύτερη προβολή στο θεσμό.
(2) Πρόγραμμα Πολιτισμός
Σήμερα, το κύριο μέσο παρέμβασης της ΕΕ στον τομέα του πολιτισμού είναι το πρόγραμμα Πολιτισμός (2007-2013), το οποίο αποτελεί συνέχεια προηγούμενων αντίστοιχων προγραμμάτων.
Το πρόγραμμα αποσκοπεί στην ανάδειξη ενός κοινού πολιτιστικού χώρου για τους Ευρωπαίους μέσω της ανάπτυξης της πολιτιστικής συνεργασίας των δημιουργών, των πολιτιστικών φορέων και των πολιτιστικών οργανισμών. Προωθεί τη διακρατική κινητικότητα των ατόμων που εργάζονται στο πολιτιστικό τομέα, ενθαρρύνει τη διακρατική κυκλοφορία των καλλιτεχνικών και πολιτιστικών έργων και το διαπολιτισμικό διάλογο.
Στο πλαίσιο αυτό, προωθείται η συνεργασία μεταξύ των πολιτιστικών φορέων της ΕΕ, ώστε να διαμορφώσουν σχέδια μονοετούς ή πολυετούς συνεργασίας που θα καταστήσουν δυνατή την από κοινού ανάπτυξη πολιτιστικών δραστηριοτήτων με πραγματική ευρωπαϊκή προστιθέμενη αξία.
(3) Αδελφοποιήσεις πόλεων
Επίσης, σε ένα νέο πρόγραμμα που πρόσφατα εγκρίναμε, το οποίο ονομάζεται ''Ευρώπη για τους πολίτες'", εντάσσεται ένα άλλος επιτυχημένος ευρωπαϊκός θεσμός: οι αδελφοποιήσεις πόλεων μέσω των οποίων έρχονται σε επαφή δήμοι από όλη την Ευρώπη και συνδέονται μεταξύ τους δημιουργώντας ένα πυκνό δίκτυο πολιτών.
Οι αδελφοποιήσεις πόλεων δίνουν την ευκαιρία στους πολίτες τους να γνωρίσουν καλύτερα την καθημερινή ζωή των πολιτών στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες, να μιλήσουν μαζί τους και να ανταλλάξουν εμπειρίες, καθώς και να αναπτύξουν κοινά σχέδια σχετικά με θέματα που ενδιαφέρουν και τις δύο πλευρές, όπως η ένταξη στην τοπική κοινωνία, το περιβάλλον, η οικονομική ανάπτυξη και οι πολιτιστικές διαφορές.
(4) Πολιτιστική κληρονομιά
Τέλος, θα ήθελα να πω δυο λόγια για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομίας που είναι ένα τομέας όπου η Ευρωπαϊκή Ένωση θα μπορούσε να συμβάλει περισσότερο.
Πρόσφατα το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο υιοθέτησε την έκθεση μου σχετικά με την «προστασία της ευρωπαϊκής φυσικής, αρχιτεκτονικής και πολιτιστικής κληρονομιάς της υπαίθρου και των νησιωτικών περιοχών».
Για πρώτη φορά υιοθετείται από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο μία έκθεση που έχει ως στόχο την λήψη συγκεκριμένων δράσεων για τη διατήρηση και αξιοποίηση της κληρονομιάς της Ευρώπης, με ιδιαίτερη αναφορά στην ύπαιθρο, στα νησιά και στους μικρούς παραδοσιακούς οικισμούς.
Η έκθεση παρουσιάζει μία σειρά από προτάσεις ούτως ώστε η Ευρωπαϊκή Ένωση, τα κράτη μέλη, οι τοπικές και περιφερειακές αρχές, αλλά και οι μη κυβερνητικές οργανώσεις, να λάβουν συγκεκριμένα μέτρα για την προστασία, ανάδειξη και μακροπρόθεσμη διαχείριση του ιστορικού πλούτου της υπαίθρου και των νησιωτικών περιοχών προς όφελος της ποιότητας ζωής όλων των Ευρωπαίων πολιτών.
Συνεπώς, η έκθεση αυτή σεβόμενη την αρμοδιότητα των κρατών μελών στον τομέα της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς, διεκδικεί έναν πιο ενισχυμένο ρόλο από την Κοινότητα με στόχο την ενίσχυση των ομοσπονδιακών της χαρακτηριστικών και σε αυτόν τον τομέα.
Β) ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ
Θα περάσω τώρα στις πρωτοβουλίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης στον τομέα της εκπαίδευσης, οι οποίες ξεκινάνε επίσης με τη θέση σε ισχύ της Συνθήκης του Μάαστριχτ. Θα σταθώ στις κυριότερες αποφάσεις που ελήφθησαν κατά τα δυόμιση τελευταία χρόνια που έχω την ευθύνη της προεδρίας της Επιτροπής Πολιτισμού και Παιδείας.
Στόχος μου είναι να επισημάνω ότι μέσα από τις πρωτοβουλίες της Ένωσης που αποσκοπούν στην προώθηση της κινητικότητας των σπουδαστών και στην επίτευξη ενός κοινού - πλην όμως μη δεσμευτικού - πλαισίου για τη διασφάλιση της ποιότητας στην εκπαίδευση, αλλά και με την πρόσφατη πρωτοβουλία για ίδρυση ενός Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου Τεχνολογίας, δημιουργούνται σταδιακά οι συνθήκες για μία κοινή προσέγγιση από τα κράτη μέλη στον τομέα της εκπαίδευσης.
(1) Πρόγρα΅΅α ∆ιά Βίου Μάθηση
Θα αναφερθώ καταρχάς στο πρόγρα΅΅α ∆ιά Βίου Μάθηση, το οποίο μέσα από τέσσερα ειδικά προγρά΅΅ατα: το πρόγρα΅΅α Comenius για τη σχολική εκπαίδευση, το πρόγρα΅΅α Erasmus για τη τριτοβάθ΅ια εκπαίδευσης, το πρόγρα΅΅α Leonardo da Vinci για την επαγγελ΅ατική κατάρτιση και το πρόγρα΅΅α Grundtvig για την εκπαίδευση ενηλίκων, δημιουργεί ένα ενιαίο ευρωπαϊκό χώρο ανταλλαγών και εκπαιδευτικής συνεργασίας.
(2) Ενιαίο Κοινοτικό Πλαίσιο και Διαφάνεια των Επαγγελματικών προσόντων και Ικανοτήτων (Europass)
Από τις αρχές του 2005 κάθε Ευρωπαίος πολίτης έχει τη δυνατότητα να γνωστοποιεί τις προσωπικές τους ικανότητες και προσόντα ΅ε έναν ενιαίο και διαφανή τρόπο εντός και εκτός της χώρας τους χάρη στο Europass. Το Europass αποτελεί ένα ενιαίο χαρτοφυλάκιο εγγράφων, στο οποίο περιλαμβάνεται βιογραφικό ση΅είω΅α, πιστοποιητικό κινητικότητας, πιστοποιητικό γλωσσικών γνώσεων και πιστοποιητικό επαγγελτικής εκπαίδευσης, συμβάλλοντας με αυτόν τον τρόπο στην διευκόλυνση της κινητικότητας των σπουδαστών και των εργαζομένων.
(3) Ευρωπαϊκή συνεργασία με σκοπό τη διασφάλιση της ποιότητας στην τριτοβάθμια εκπαίδευση
Μέσω μίας σύστασης προς τα κράτη μέλη, η Ευρωπαϊκή Ένωση επιχειρεί επίσης να ενισχύσει την αμοιβαία αναγνώριση των συστημάτων διασφάλισης και αξιολόγησης της ποιότητας των ευρωπαϊκών πανεπιστημίων μέσω της συστηματικής εισαγωγής εσωτερικών και εξωτερικών μηχανισμών. Με τον τρόπο αυτό η Ένωση επιχειρεί να θέσει κοινούς, αν και μη δεσμευτικούς νομικά κανόνες, στον τομέα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης ο οποίος κατά τα άλλα παραμένει στην ευθύνη των κρατών μελών.
(4) Βασικές ικανότητες για τη δια βίου μάθηση
Πρόσφατα εγκρίθηκε επίσης μία σύσταση της ΕΕ προς τα κράτη μέλη που φιλοδοξεί να αποτελέσει ένα ευρωπαϊκό εργαλείο αναφοράς για τις βασικές ικανότητες για τη δια βίου μάθηση υποδεικνύοντας τον τρόπο με τον οποίο μπορεί να εξασφαλισθεί η πρόσβαση σε αυτές για όλους τους ευρωπαίους πολίτες.
Η πρόταση για τη δημιουργία ενός ευρωπαϊκού πλαισίου για τις βασικές ικανότητες αποτελεί από αυτή την άποψη ένα πρακτικό μέσο για την προώθηση των προσπαθειών των κρατών μελών, που θα εγγυάται την απόκτηση βασικών ικανοτήτων στην προσωπική, δημόσια και επαγγελματική ζωή των ευρωπαίων πολιτών.
Πέραν από τον ορισμό των βασικών ικανοτήτων, η σύσταση καλεί τα κράτη μέλη να εξασφαλίσουν την απόκτηση των βασικών ικανοτήτων μέχρι το πέρας της αρχικής εκπαίδευσης.
(5) Ευρωπαϊκός χάρτης ποιότητας για την κινητικότητα (εκπαίδευση και κατάρτιση)
Μία ακόμη σύσταση της Κοινότητας προς τα κράτη μέλη, η οποία απαρτίζεται από κατευθυντήριες γραμμές που απευθύνονται κυρίως στους οργανισμούς αποστολής και υποδοχής που είναι υπεύθυνοι για την κινητικότητα, επιδιώκει να δημιουργήσει έναν Ευρωπαϊκό χάρτη ποιότητας για την κινητικότητα για όλες τις μορφές οργανωμένης κινητικότητας για μαθησιακούς σκοπούς.
(6) ’λλες πρωτοβουλίες
Πέραν από τις παραπάνω πρόσφατες πρωτοβουλίες θα πρέπει να προσθέσω ότι η Ένωση αποσκοπεί επίσης μέσα από άλλες πρωτοβουλίες που αποσκοπούν στη διασφάλιση της ποιότητας των πανεπιστήμιων, ή στη σύγκλιση των συστημάτων εκπαίδευσης μέσα από τη διαδικασία της Μπολόνια - στην οποία συμμετέχουν επίσης χώρες εκτός ΕΕ - στη δημιουργία ενός κοινού πλαισίου για την τριτοβάθμια εκπαίδευση.
(7) Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο Τεχνολογίας
Τέλος θα αναφερθώ στο Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο Τεχνολογίας, μία νέα πρωτοβουλία της Ένωσης. Το ΕΙΤ θα είναι ένα από τα βασικά στοιχεία της αναθεωρημένης στρατηγικής της Λισαβόνας για την κινητοποίηση της γνώσης και της καινοτομίας ως βασικού μοχλού για την ανάπτυξη και την απασχόληση. Θα αποτελέσει την απτή έκφραση της δέσμευσης της ΕΕ να δημιουργήσει ένα περιβάλλον που θα προασπίζει την καινοτομία και την αριστεία. Το ΕΙΤ θα προωθήσει μεταξύ άλλων την ανάπτυξη μεταπτυχιακών προγραμμάτων και διδακτορικών τα οποία θα περιλαμβάνουν το επιχειρηματικό στοιχείο.
Επίλογος
Κλείνοντας την εισήγησή μου, θα ήθελα να τονίσω ότι παρόλα τα βήματα που έχουν γίνει από την Κοινότητα στον τομέα του πολιτισμού και της εκπαίδευσης, δεν μπορούμε ασφαλώς να μιλήσουμε για μία κοινή εκπαιδευτική ή πολιτιστική πολιτική της Ένωσης.
Με τις πρωτοβουλίες όμως που έχει λάβει η Ένωση τα τελευταία χρόνια μπορούμε να πούμε ότι έχει δημιουργηθεί αναμφισβήτητα ένας ευρωπαϊκός χώρος πολιτιστικής και εκπαιδευτικής συνεργασίας, καθώς και ένα κοινό, αλλά μη δεσμευτικό νομικά, πλαίσιο για τη διασφάλιση της ποιότητας στην εκπαίδευση.
Με τον τρόπο αυτό μπορούμε να πούμε ότι έχει δημιουργηθεί το έδαφος για την περαιτέρω ομοσπονδίωση της Ένωσης σε αυτούς τους τομείς.
| 
