| |
|
|
| |
| Με ιδιαίτερη χαρά αποδέχτηκα την πρόσκληση να παρουσιάσω σήμερα αυτό το ανεκτίμητο σε αξία και ποιότητα έργο, με τίτλο «Εικόνες Ιησούς Χριστός», της διαπρεπούς βυζαντινολόγου Χρυσάνθης Μπαλτογιάννη, καθώς αποτελεί μια σημαντική ερευνητική μελέτη στο χώρο της βυζαντινής τέχνης.
Ιδιαίτερα, μάλιστα, σήμερα που η αξία του βυζαντινού πολιτισμού έχει επανεκτιμηθεί και αναγνωρίζεται η σημαντική συμβολή του στη διαμόρφωση της πολιτιστικής φυσιογνωμίας της χώρας μας αλλά και της Ευρώπης γενικότερα. Πνευματικά έργα, φιλοσοφικά κείμενα, εξαίρετα δείγματα αρχιτεκτονικής, αλλά κυρίως ζωγραφικά έργα σπάνιας αισθητικής αξίας αποδεικνύουν την αξία του και την καθοριστική του επίδραση. Από τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, σημαντικοί ζωγράφοι, όπως ο Φώτης Κόντογλου, αλλά και βυζαντινολόγοι, όπως ο Μ. Χατζηδάκης, επαναφέρουν στο προσκήνιο ξεχασμένες τεχνικές και τεχνοτροπίες και βοηθούν με το έργο τους να αναγνωριστεί η αισθητική αξία της βυζαντινής τέχνης. Τέχνη που επέζησε ανά τους αιώνες και μπορούμε να θαυμάσουμε σε όλη την Ελλάδα και σχεδόν σε όλα τα νησιά του Αρχιπελάγους, από την Πάτμο ως τη Νάξο κι από την Κρήτη ως τη Θάσο, όπου διασώθηκαν πολλά και σημαντικά μνημεία βυζαντινού πολιτισμού.
Το βιβλίο που παρουσιάζεται σήμερα, μια εξαιρετικά καλαίσθητη έκδοση και συνέχεια παλαιότερης δημοσίευσης της συγγραφέως για την μητέρα του Χριστού με τον τίτλο «Εικόνες. Μήτηρ Θεού», υπηρετεί το ίδιο στόχο και συμβάλλει σημαντικά στην ιστορία της τέχνης.
Πρόκειται για μια ιδιαίτερη πρωτότυπη προσέγγιση που έρχεται να συμπληρώσει δημιουργικά τις υπάρχουσες ερευνητικές μελέτες στην εικονογραφία του Χριστού. Για το λόγο αυτό το βιβλίο αποτελεί απαραίτητο εργαλείο για τον επιστήμονα αλλά ταυτόχρονα και χρήσιμο βοήθημα για τον αναγνώστη που επιχειρεί να εμβαθύνει στη βυζαντινή τέχνη.
Η Χ. Μπαλτογιάννη κωδικοποίησε και οργάνωσε το πλούσιο υλικό σε μορφή που το καθιστά εύληπτο και χρηστικό, κατάλληλο για τους σκοπούς που θέτει μια επιστημονική μελέτη. Το φωτογραφικό υλικό που επιλέγει περιλαμβάνει εικόνες από Μονές, Μουσεία, Πινακοθήκες και ιδιωτικές συλλογές, από τις οποίες πολλές δημοσιεύονται για πρώτη φορά.
Μπροστά στις εικόνες αυτές στέκεται με την έκσταση του μικρού παιδιού που αντικρίζει με δέος τις σκηνές και τα πρόσωπα των αγίων στην εκκλησία. Παρουσιάζοντας σημαίνουσες παραστάσεις του Χριστού, από τη γέννηση, τον Ευαγγελισμό, τη Σταύρωση, την Αποκαθήλωση, τον Επιτάφιο Θρήνο και την Ανάσταση του Χριστού, σε απλά ή σύνθετα εικονογραφικά σχήματα ερμηνεύει με επιστημονική μεθοδολογία και θρησκευτική ευλάβεια, χωρίς να θεολογεί, τη μορφή και τα καινοδιαθηκικά επεισόδια της επίγειας ζωής του Χριστού στη φορητή λατρευτική εικόνα
Η ιδιαιτερότητα της προσεγγίσεις της Χρυσάνθης Μπαλτογιάννη έγκειται στην σύνθετη επεξεργασία και την παράλληλη έρευνα των πολύτιμων μορφολογικά και νοηματικά εικόνων που επιλέγει σε συνδυασμό με τα ευαγγελικά λειτουργικά και εξηγητικά κείμενα
Το εγχείρημα αυτό της συγγραφέως είναι ιδιαίτερα δύσκολο καθώς, όπως επισημαίνει και η ίδια στον πρόλογο του βιβλίου, «η λατρεία της μορφής του Χριστού δεν προσέφερε ποτέ στην εικονογραφία δυνατότητες για εύκολες παρεμβάσεις και παραλλαγές και είναι οι εικονογραφικές λεπτομέρειες στις παραστάσεις του που παραπέμπουν σε νοηματικές προεκτάσεις».
Γι΄ αυτό το λόγο η ανάγνωση των εικόνων δεν μπορεί να γίνει φευγαλέα αλλά χρειάζεται συνολική και επανειλημμένη εξέταση. Τα εκφραστικά μέσα, το εικονογραφικό σχήμα, οι λεπτομέρειες στην κίνηση και στο χρώμα, η στάση της μορφής και η σχέση της με άλλα πρόσωπα, εξετάζονται συγκριτικά με παλαιότερες ή νεότερες εικόνες και ερμηνεύονται με βάση ευαγγελικά κείμενα, η νοηματική προέκταση των οποίων αιτιολογούν την εικονογραφική απόδοση. Η σύζευξη αυτή λόγου και εικόνας είναι που καθιστά τα αποτελέσματα της ερμηνείας καθοριστικά για την αποσαφήνιση του νοήματος της παράστασης.
Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του στοιχείου της πορφύρας που γνέθει η Παναγία και που απαντάται σε διάφορα πατερικά κείμενα. Το στοιχείο αυτό δεν είναι «ούτε αφηγηματικό ούτε τυχαίο» όπως τονίζει η Μπαλτογιάννη και γι΄ αυτό απαντάται σε διάφορα εικονογραφικά σχήματα, όπως στην ανάγλυφη παράσταση του Ευαγγελισμού, στη σαρκοφάγο Pignata του 4ου αιώνα στον Άγιο Φραγκίσκο της Ραβέννας ή σε ψηφιδωτή παράσταση του Ευαγγελισμού του 5ου αιώνα στη Santa Maria Maggiore στη Ρώμη ή σε εικόνα του 14ου αιώνα με κεντρικό θέμα τη Δέηση στο Βυζαντινό Μουσείο της Αθήνας.
Η αναλυτική αυτή έρευνα που αποδεικνύει την ευαισθησία και την ικανότητα, το πάθος και την επιμονή της ερευνήτριας, προσφέρει σημαντικές πληροφορίες για την χρονολόγηση των εικόνων και την προέλευσή τους και μας βοηθά να κατανοήσουμε την εξέλιξη των τάσεων και των τεχνοτροπιών που επικράτησαν κατά εποχές, τις επιδράσεις που δέχτηκε η κάθε σχολή ή ο αγιογράφος που φιλοτέχνησε την εικόνα και το σπουδαιότερο επιβεβαιώνει για άλλη μια φορά την αξία της βυζαντινής τέχνης.
Οι «Εικόνες, Ιησούς Χριστός» είναι ένα έργο υψηλής αισθητικής αξίας και ένα γοητευτικό θρησκευτικό οδοιπορικό στην βυζαντινή τέχνη που αξίζει να επιχειρήσουμε όλοι μας, για να γνωρίσουμε τον πολιτισμό με το συμβολικό, απέριττο και πνευματικό χαρακτήρα που παραμένει ζωντανός μέσα μας. | |
