(Ομιλία στην ημερίδα της Δ/σης Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Ν. Λέσβου με θέμα «το Αιγαίο ενόψει των μεγάλων περιβαλλοντικών αλλαγών»)
Σας ευχαριστώ θερμά για την πρόσκληση που μου απευθύνατε να συμμετάσχω στην ημερίδα σας.
Θα ήθελα να συγχαρώ καταρχήν όλα τα παιδιά που με τους καθηγητές τους και το Δήμο Μυτιλήνης, διοργάνωσαν τις εκδηλώσεις για ένα πραγματικά ευαίσθητο και πολυσύνθετο θέμα: την κλιματική αλλαγή και τους τρόπους με τους οποίους οι κάτοικοι του Αιγαίου μπορούν να συμβάλουν στην αντιμετώπισή της.
Βρισκόμαστε μπροστά στις νέες περιβαλλοντικές προκλήσεις που σχετίζονται με την αποτελεσματική διαχείριση των κλιματολογικών αλλαγών. Οι ευρωπαϊκοί στόχοι για την αντιμετώπιση της Κλιματικής Αλλαγής προϋποθέτουν, καταρχήν, ευρεία ανάπτυξη των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, ώστε να ελαχιστοποιηθούν οι εκπομπές αερίων που δημιουργούν το φαινόμενο του θερμοκηπίου.
Μεγάλες ποσότητες ενέργειας καταναλώνονται σήμερα για να ζεστάνουμε, να δροσίσουμε και να φωτίσουμε τους χώρους στους οποίους ζούμε & εργαζόμαστε. Η ενεργειακή κατανάλωση των κτηρίων, των οικισμών και των πόλεων ευθύνονται για το 40% της συνολικής ενεργειακής κατανάλωσης του πλανήτη. Είναι εύλογο λοιπόν να προβληματιζόμαστε για τον τρόπο περιορισμού της μέσω της χρήσης ανανεώσιμών πηγών ενέργειας.
Σημαντική συμβολή σ αυτόν τον προβληματισμό παίζει η μελέτη της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, η οποία με σοφία εκμεταλλευόταν τις διαθέσιμες πηγές ενέργειας και τα υλικά του κάθε τόπου, υπακούοντας στην οικονομία της φύσης. Είναι κοινά αποδεκτό ότι ο βιοκλιματικός σχεδιασμός δεν είναι παρά η συνέχεια της παράδοσης των ανώνυμων μαστόρων που προσάρμοζαν το κάθε κτίριο στο κλίμα, το έδαφος και τα διαθέσιμα υλικά της περιοχής και της ικανότητας τους να πετυχαίνουν, σε συνεργασία με τη φύση, τη μέγιστη άνεση με ελάχιστα μέσα. Η λαϊκή, η «παραδοσιακή» (όπως συνήθως λέγεται) κατοικία είναι ένα κλιματικά αυτορρυθμιζόμενο σύστημα και αποτελεί στις μέρες μας ένα υπόδειγμα αειφορικού σχεδιασμού και μία πολύτιμη πηγή προτάσεων στα ενεργειακά προβλήματα του σύγχρονου κτισμένου χώρου. Οι τεχνικές που εφαρμόστηκαν από τους κτίστες, ελλείψει τεχνολογικών ΅έσων και αφθονίας υλικών, το χρώμα, οι φόρμες και οι υφές που προοριζόντουσαν για τον άνθρωπο, η ορθολογική διαχείριση των φυσικών πόρων που μας δίδαξαν οι παλαιότερες γενεές στο πέρασμα των αιώνων μέσα από την παράδοση του απλωμένου ασβέστη, τη γεωμετρική εφαρμογή της ξερολιθιάς και τη χρήση του ανεμόμυλου, αξιοποίησαν στο έπακρο τους περιορισμένους πόρους των νησιών.
Βέβαια οι όροι «βιοκλιματική» ή «οικολογική» αρχιτεκτονική είναι σύγχρονοι κι άρα το να ονοματίζουμε βιοκλιματικά διάφορα στοιχεία της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής είναι μόνο μια παραδοχή. Οι παραδοσιακές πρακτικές αναφέρονται και σε ένα διαφορετικό μοντέλο ζωής που δεν ανταποκρίνεται πάντα στα σημερινά δεδομένα. Γι αυτό είναι σκόπιμος ένας συνδυασμός της παραδοσιακής εμπειρίας με την σύγχρονη τεχνογνωσία.
Όσον αφορά στο ευαίσθητο οικοσύστημα του Αιγαίου, η πράσινη ανάπτυξη αποτελεί προτεραιότητα, ώστε να επιχειρηθεί η εξασφάλιση της αυτάρκειας σε όλα τα επίπεδα ενεργειακών αναγκών των νησιών. Στο πλαίσιο της Πράσινης Ανάπτυξης, το περιβάλλον αντιμετωπίζεται ως αναπτυξιακό απόθεμα και όχι ως αναπτυξιακό εμπόδιο. Υπό αυτό το πρίσμα, τα νησιά, μπορούν να αποκτήσουν τη δική τους ισχυρή και ξεχωριστή ταυτότητα, καθώς μπορούν να πρωτοστατήσουν σε διάφορους τομείς, ανάλογα με τα συγκριτικά πλεονεκτήματα του καθενός. To ηλιακό και αιολικό δυναμικό που διαθέτει η περιοχή του Αιγαίου αποτελεί μοναδική πηγή πλούτου που πρέπει να αξιοποιηθεί στο μέγιστο δυνατό βαθμό.
Οι οικισμοί του Αιγαίου, προσαρμόζονται απόλυτα στο τοπίο και στη μορφολογία του εδάφους, αλλά η αρχιτεκτονική τους βασίζεται στα υλικά του εκάστοτε τόπου και στην εκμετάλλευση των στοιχείων της φύσης. Οι παράγοντες αυτοί δεν καθιστούν τους παραδοσιακούς οικισμούς απλά ενδιαφέροντες αισθητικά, αλλά κυρίως πρότυπα, οικολογικής ανάπτυξης, που θα πρέπει να ξαναέρθουν στο προσκήνιο. Η μεγάλη ανάπτυξη του τουρισμού και πρόσφατα η εκτεταμένη εξάπλωση της εξοχικής κατοικίας στα νησιά του Αιγαίου, αύξησε ανεξέλεγκτα την οικοδο΅ική δραστηριότητα Τα νέα κτίρια που κατασκευάζονται με γνώμονα την μέγιστη εκμετάλλευση της γης, μέσω ενεργοβόρων κι συχνά αμφίβολης αισθητικής πρότυπων δόμησης, ασκούν ασφυκτική οικιστική πίεση, ιδιαίτερα στις παράκτιες ζώνες και δημιουργούν θέματα διαχείρισης των οικοδομικών αποβλήτων.
Στα Προεδρικά Διατάγματα για τη δόμηση στο Αιγαίο και για τους παραδοσιακούς οικισμούς που θεσπίσαμε την περίοδο 2000-2004, -ένα έργο που συνεχίζουμε σήμερα στη Γενική Γραμματεία Αιγαίου- αντιμετωπίσαμε ως ένα βαθμό το ζήτημα της ενσωμάτωσης των αρχών της οικοδομικής βιοκλιματικης παράδοσης. Η διάσπαση των όγκων, ο τρόπος στέγασης, η κλίμακα και η διάταξη των ανοιγμάτων, δεν είναι μόνο μορφολογικοί κανόνες αλλά και κανόνες βιοκλιματικής προσαρμογής του νέου κτιρίου. Ο σεβασμός και η διατήρηση του πολεοδομικού ιστού, η διαπλοκή των οικιστικών όγκων και η πυκνότητα δόμησης εξασφαλίζει με το βέλτιστο τρόπο στο νέο κτίριο καλό προσανατολισμό, αερισμό και θέα. Επιπλέον θεσπίσαμε ειδικές διατάξεις όπως η υποχρέωση κατασκευής υπόγειας δεξαμενής για τη συλλογής των ομβρίων, η απαγόρευση της πισίνας στις ιδιωτικές κατοικίες των ανύνδρων νησιών, η πριμοδότηση της κατασκευής εξωτερικών τοίχων μεγάλου πάχους και η κατάλληλη τοποθέτηση των ηλιακών συλλεκτών.
Γνωρίζω βέβαια ότι υπάρχουν ανοιχτά θέματα σχετικά με την ένταξη των σύγχρονων βιοκλιματικών συστημάτων στους οικισμούς που έχουμε χαρακτηρίσει παραδοσιακούς, θέματα που η συζήτηση τους είναι δυναμική και θα εξελίσσεται παράλληλα με την εξέλιξη των νέων τεχνολογιών. Η αναβίωση χαμένων εμπειριών, η συστηματοποιήση των διδαγμάτων της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, η αξιοποίηση τους για τη σύγχρονη βιοκλιματική δόμηση και η εισαγωγή νέων τεχνολογικών εφαρμογών (γεωθερμία, φωτοβολταικά κλπ.) παραμένει ένα πεδίο αιχμής. Το ζήτημα αυτό είναι ευρύ και επίκαιρό και απασχολεί την αρχιτεκτονική και ακαδημαϊκή κοινότητα, τους τοπικούς οικολογικούς φορείς, την σημερινή πολιτική ηγεσία και εμένα προσωπικά.
Την τελευταία δεκαετία, έχουν αλλάξει πολλά σε σχέση με την προστασία του τοπίου. Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για το Τοπίο (η οποία πρόσφατα κυρώθηκε με νόμο και από την ελληνική πολιτεία) αναγνωρίζει το τοπίο ως σημαντικό αναπτυξιακό πόρο για τις τοπικές οικονομίες. Από το 2003 έχουμε θεσπίσει το μοναδικό νόμο αποκατάστασης του τοπίου με την κατεδάφιση («απόσυρση») μη συμβατών κτιρίων. Σήμερα κάτω από τις δύσκολες οικονομικές καταστάσεις- δρομολογούμε την ενεργοποίηση του νόμου αυτού, με γνώμονα την αισθητική και περιβαλλοντική αναβάθμιση ως ένα εργαλείο για την οικονομική ανάπτυξη των περιοχών.
Θα ήθελα κλείνοντας να αναφερθώ σε ένα θέμα που θεωρώ σημαντικό και επίκαιρο με το χαρακτήρα της σημερινής ημερίδας, την ευαισθητοποίηση των παιδιών, των αυριανών πολιτών, για την αρχιτεκτονική και πολιτιστική ιστορία των νησιών του Αιγαίου. Υπενθυμίζω ότι το αντίστοιχο πρόγραμμα, «Ιστορία του τοπίου και τοπικές ιστορίες», που είχε γίνει στο παρελθόν με την συνεργασία των συναρμόδιων φορέων, είχε μεγάλη επιτυχία και έδωσε σημαντικά συμπεράσματα που αξίζει να αξιοποιήσουμε. Ο Κρίτωνας Αρσένης, που είναι σήμερα μαζί μας, με το δίκτυο ΑΕΙΦΟΡΟ ΑΙΓΑΙΟ, έχει πραγματοποιήσει με επιτυχία μια εκστρατεία για την ανάδειξη της σημασίας της προστασίας του περιβάλλοντος και της πολιτιστικής κληρονομιάς στο Αιγαίο που περιλάμβανε ένα πρόγραμμα ενημέρωσης σε δεκάδες σχολεία του Αιγαίου
Είναι ανάγκη να συνειδητοποιήσουν οι τοπικές κοινωνίες την αξία τόσο του φυσικού όσο και του οικιστικού περιβάλλοντος μέσα στο οποίο ζουν, ώστε από απλοί χρήστες του να γίνουν και θεματοφύλακές του. Σε αυτό το πλαίσιο τα σχολεία μπορούν να έχουν πρωταγωνιστικό ρόλο. Για τη πραγματοποίηση αυτού του στόχου, έχουμε ξεκινήσει συνεργασία με το Υπουργείο Παιδείας για τη δυνατότητα σταθερής ένταξης της ιστορίας του φυσικού και δομημένου τοπίου στην πρωτοβάθμια και την δευτεροβάθμια εκπαίδευση.
Θα ήθελα να σας συγχαρώ γιατί με το έργο σας συμβάλλετε ουσιαστικά στην προώθηση των αρχών της Πράσινης Ανάπτυξης, η οποία αποτελεί σήμερα προτεραιότητα για τη χώρα μας και ιδιαίτερα για τα νησιά μας.
Καλή επιτυχία και καλή συνέχεια στις εργασίες της ημερίδας σας.
