Νίκος Κούνδουρος

Αρχιτεκτονική Μνήμη

  Συμπληρώθηκαν δύο χρόνια τούτες τις μέρες – από την μετάβαση του Νίκου Κούνδουρου στον κάτω κόσμο και την αιωνιότητα. Στη μνήμη του σκέφτηκα να γράψω δύο – τρείς αράδες, όχι για το μεγάλο και πρωτοπόρο έργο του στον κινηματογράφο, που άλλοι ειδικοί έγραψαν και θα γράφουν επί πολλά χρόνια, αλλά για να αναφερθώ στην άγνωστη ή μάλλον λιγότερο ευρέως γνωστή ενασχόληση του που ήταν η Αρχιτεκτονική.

Πριν δυόμιση δεκαετίες τον συνεπήρε η ιδέα της διάσωσης του καταρρέουντος ελαιοτριβείου ΒΡΑΝΑ στη Λέσβο που η οικογένεια του Οδυσσέα Ελύτη δημιούργησε το 1887. Πρωτοαντίκρισε το Βιομηχανικό Μνημείο στα 1996, χρονιά που συνέπεσε με τον θάνατο του Νομπελίστα ποιητή οπότε και σχεδιάστηκε η διάσωση – αναστήλωση του ερειπίου. Ήταν η δεύτερη επίσκεψή του στη Λέσβο, - η πρώτη έγινε δέκα χρόνια πριν με την ευκαιρία της προβολής της ταινίας του «1922» στο Δημοτικό Θέατρο Μυτιλήνης, η οποία μάλιστα υπήρξε και επεισοδιακή εξαιτίας ενός θιγμένου υπερπατριώτη.

Το 2004 ξεκινήσαμε την αποκατάσταση και μετατροπή σε Μουσείο του Ελαιοτριβείου Βρανά, αφού εντάχθηκε το έργο στο Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα ΟΠΠΑΧ, και συγκεντρώθηκαν επίσης οι επιπρόσθετοι αναγκαίοι πόροι και με την φροντίδα του. Πραγματοποίησε επί τέσσερα χρόνια πολλά ταξίδια στο νησί πολλές φορές με αυθημερόν επιστροφή, γιατί ήθελε να ζήσει αυτό το συναρπαστικό έργο της αναστήλωσης ενός αρχιτεκτονικού και βιομηχανικού μνημείου, το οποίο θαύμαζε. Λάτρευε τα ερείπια και επαναλάμβανε συνεχώς ότι: «οικοδομείν» σημαίνει συμμετοχή ενεργή και βέβαια δεν συμπαθούσε ή καλύτερα δεν εκτιμούσε κατασκευές χωρίς τα πατροπαράδοτα υλικά, ήτοι: πέτρα, ξύλο, πηλό, σίδερο.

Επέλεγε να περιδιαβαίνει στα σοκάκια και να μαζεύει πεταμένα άχρηστα – υποτίθεται – οικοδομικά υλικά σαν ρακοσυλλέκτης γιατί αγαπούσε, πίστευε στην επαναχρησιμοποίηση των παλαιών υλικών. Χρόνια πριν ξεκινήσει το μεγάλο έργο στο νησί της Σαπφούς ταξιδέψαμε μαζί στη Κρήτη φωτογραφίζοντας ενετικά ερείπια σε Χανιά και Ρέθυμνο. Ύστερα από λίγο στα 1997 δημιουργήσαμε μαζί με ελάχιστους φίλους την πολιτιστική “εταιρεία Αρχιπέλαγος” της οποίας υπήρξε πρόεδρος επί είκοσι συνεχή χρόνια. Τότε επίσης ξεκινήσαμε τις μελέτες αναστήλωσης του κηρυγμένου διατηρητέου Ενετικού οικισμού ΠΡΑΣΣΕΣ στο Ρέθυμνο, και σιγά-σιγά το μεγαλύτερο μέρος του οικισμού αναστηλώθηκε και αναπλάσθηκαν οι δημόσιοι χώροι του από τον τοπικό Δήμο, ο οποίος απεδέχθηκε τις αρχιτεκτονικές μελέτες που προσφέραμε και εργάσθηκε με θέρμη για την ολοκλήρωση του έργου.

Η άλλη του μεγάλη βεβαίως αγάπη ήταν η γλυπτική την οποία άλλωστε σπούδασε στη Σχολή Καλών Τεχνών. Ελάχιστοι ξέρουν ότι εμπνεύστηκε και υλοποίησε ένα συναρπαστικό όραμα, «να φιλοτεχνηθούν και να στηθούν δύο αδελφά γλυπτά με θέμα την “Αρπαγή της Ευρώπης”στα δύο απώτερα άκρα της. Πράγματι τα δύο αδελφά γλυπτά με τον ταύρο και την καθήμενη Ευρώπη στη ράχη τους στήθηκαν το ένα στο γενέθλιο τόπο του το Λιμάνι του Αγίου Νικολάου της Κρήτης και το άλλο στην είσοδο του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου στο Στρασβούργο.

Επέλεξε ο ίδιος τους γλύπτες, τους αδελφούς Σωτηριάδη για την υλοποίηση του σχεδίου. Βίωσα στο εργαστήρι την συνεργασία τους και ήταν τύχη να παρίσταμαι στις συζητήσεις και στις αλλαγές που επί τόπου αποφάσιζε σκιτσάροντας για τα γλυπτά. Η σχέση μου με τον μεγάλο δημιουργό υπήρξε σταθερή, ειλικρινής και διακριτική επί τέσσερις δεκαετίες από τότε που πρωτοσυναντήθηκα μαζί του στην Piazza Navona της Ρώμης. Τότε ανέπτυσσε στην αντιχουντική περίγυρο την φτωχή αρχιτεκτονική της νεότερης Ελλάδας σε σχέση με την Γαλλική και την Ιταλική εξαιτίας της οθωμανικής κατοχής όπως έλεγε η οποία κατέστρεψε την Ενετική Αρχιτεκτονική της Κρήτης αλλά και την αρχιτεκτονική γενικότερα της Ελλάδας.

Επιστέγασμα της συμπόρευσής μας υπήρξε η υλοποίηση μιας δικής του ιδέας που ασπάστηκε ο εκδότης μας Θανάσης Καστανιώτης και το 1999 στη Μεγάλη Αίθουσα στον τρίτο όροφο του Μουσείου Μπενάκη παρουσιάσαμε έκθεση φωτογραφιών από τα βιβλία μας: το δικό του «STOP CARRE» και το δικό μου «Λιθόστρωτα – Αιγαιοπελαγίτικα και Στεριανά». Η μέρα της παρουσίασης δυστυχώς συνέπεσε με τα γεγονότα του Οτσαλάν, που δημιούργησαν μία στενάχωρη ατμόσφαιρα. Έξι μήνες πριν μας αποχαιρετήσει για πάντα, τον Αύγουστο του 2016 ήλθε να εποπτεύσει το ωραίο έργο της αναστήλωσης – ανάπλασης του ενετικού οικισμού στις Πρασσές, και ο Δήμαρχος Γιώργος Μαρινάκης και οι κάτοικοι του χωριού, τον υποδέχτηκαν με θέρμη και συγκινήθηκε βαθειά.

Τέσσερις μήνες μετά, τον Δεκέμβριο του 2016 προήδρευσε για τελευταία φορά στη Γενική Συνέλευση του Πολιτιστικού Φορέα του Μουσείου Ελαιοτριβείου ΒΡΑΝΑ. Ο προβληματισμός όμως και η λύπη του για το νησί της Λέσβου ήταν μεγάλη. Το προσφυγικό ζήτημα στοχοποίησε τουριστικά τον ακριτικό τόπο και αυτό είχε επίπτωση στην οικονομία του νησιού και του Μουσείου. Την πρόταση του για το μέλλον του Μουσείου – Ελαιοτριβείου δεν πρόλαβε να την καταθέσει ο ίδιος στην τότε Υπουργό Πολιτισμού, την καταθέσαμε λίγο μετά την αποδημία του από κοινού με τον Άγγελο Δεληβοριά και αναμένεται η υλοποίηση της βούλησής του.

Γιατί λοιπόν η αγάπη του για την αρχιτεκτονική και το Ελαιοτριβείο ΒΡΑΝΑ.

- Η αρχιτεκτονική λοιπόν προέκυψε όταν φοιτούσε στη Σχολή Καλών Τεχνών η οποία συστεγαζόταν με την αρχιτεκτονική Σχολή στην οποία έδωσε εξετάσεις αλλά συνελήφθη εντωμεταξύ και εστάλη στην Μακρόνησο. Εκεί εξάσκησε αυτό που αγαπούσε σχεδιάζοντας και χτίζοντας χώρους για την στέγαση των αξιωματικών, την Εκκλησία, το θέατρο των εξόριστων.

- Το Ελαιοτριβείο γιατί η οικογένειά του υπήρξε ιδιοκτήτης πυρηνελαιουργείου στην Κρήτη μέσα στο οποίο μεγάλωσε και επαναλάμβανε με υπερηφάνεια ότι χάρις σ’ αυτό βιοπορίστηκε η οικογένειά του.

Κλείνοντας καταθέτω ότι υπήρξα θαυμαστής του παραστήματός του, της θετικότητας που εξέπεμπε, υποκλινόμουν στην αρχοντιά της συμπεριφοράς του, στην μεγαλοσύνη της ψυχής του και το άφοβο του χαρακτήρα του.